مقام احساناحسان یعنی مقام شهود، و نتیجه این شهود عبارت از روشن شدن حقایق آنگونه که هستند می‌باشد. و صاحب مقام احسان هرچیز را آنگونه که هست می‌شناسد. مقام احسان جزو بالاترین درجات برای سالک الی‌اللّه است. وقتی گفته می‌شود امام مجتبی (علیه‌السّلام) حسن است و صاحب مقام و درجه احسان است، مراد آن است که آن حضرت همیشه و در هر حالتی گویا خدای متعال را می‌دیده و ناظر بر اعمال و رفتار خود می‌دانسته است. ۱ - شرافت مقام احساننام مبارک امام مجتبی (علیه‌السّلام) یعنی «الحسن» هدیه جبرئیل به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده [۱]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۲۲.
و این نام در دنیا نبوده بلکه از نام‌های اهل بهشت است. [۲]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۲۵.
نام «حسن» مربوط به ملکوت عالم است نه عالم ناسوت و ماده. و به حکم آن که «الاسماء تنزل من السماء» نام‌ها از آسمان نازل می‌شوند. نام مبارک امام حسن (علیه‌السّلام) از ملکوت عالم بوده و بر انسانی ملکوتی نهاده شده که ما فوق ماده و طبیعت است. و در حدیث آمده است که پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: «سمّی الحسن حسناً لانّ باحسان اللّه قامت السموات و الارض» [۳]
خواجه عبدالله انصاری، رسائل فارسی خواجه عبداللّه انصاری، ج۱، ص۲۹۸.
یعنی امام حسن، حسن نامیده شد. زیرا «احسان» خدای متعال سبب پایداری آسمان‌ها و زمین می‌باشد. این حدیث شریف حسن بودن را اشاره به مقام «احسان» می‌داند. و برخی از روایات دیگر نیز ویژگی‌هائی برای امام مجتبی (علیه‌السّلام) بیان کرده‌اند که دقیقاً بر همان مقام «احسان» تطبیق می‌کند که در ادامه این مقاله ذکر خواهد شد.۲ - جایگاه مقام احساندر کتاب‌های سیر و سلوک که به بیان درجات و مقام‌های بین انسان و خداوند می‌پردازند. مقام احسان را جزو بالاترین درجات برای سالک الی‌اللّه قرار می‌دهد. خواجه عبداللّه انصاری در رساله صد میدان، میدان پنجاه و چهارم را احسان قرار داده و می‌فرماید: نتیجه طمانینه و مراقبت آن است که احسان پدید آید. احسان آن است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در پاسخ روح‌القدس، فرمود: «الاحسان ان تعبداللّه کانّک تراه» یعنی خدای را چنان بپرستی که گویا او را می‌بینی و کسی به این مقام دسترسی پیدا می‌کند که غرق دریای توحید باشد. [۴]
خواجه عبدالله انصاری، منازل السائرین، با شرح کاشانی، ص۳۲۱.
وی در جای دیگر گوید: «تمامی عرفان و تصوّف در یک کلمه احسان خلاصه می‌گردد، زیرا همه تلاش عرفان چه در باب عبادات و چه معاملات آن است که انسان به مقام مشاهده برسد و مشاهده همان احسان است. کسی که به احسان نرسد گویا در عرفان قدمی برنداشته است. اما هرگاه انسانی خداوند را آنگونه که سزاوار است عبادت نماید، خداوند نیز پاداش او را به نظر به وجه‌اللّه می‌دهد. [۵]
محیی‌الدین عربی، فتوحات مکیه، باب ۶۹، ج۷، ص۴۲۱.
بنابراین «احسان» یعنی مقام مشاهده ربّ. و هرکس در تمام احوال و اعمال خود خداوند را ببیند او به درجه احسان رسیده است. برخی از عرفای بزرگ گویند: «احسان یعنی مقام شهود، و نتیجه این شهود عبارت از روشن شدن حقایق آنگونه که هستند می‌باشد. و صاحب مقام احسان هرچیز را آنگونه که هست می‌شناسد. [۶]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۱۲۶.
البته روشن است که مقصود از شهود ربّ، شهود با چشم ظاهری نبوده بلکه شهود با چشم دل و توجه به حضور دائمی خدای متعال است. باتوجه به آنچه گذشت وقتی گفته می‌شود امام مجتبی (علیه‌السّلام) حسن است و صاحب مقام و درجه احسان است، مراد آن است که آن حضرت همیشه و در هر حالتی گویا خدای متعال را می‌دیده و ناظر بر اعمال و رفتار خود می‌دانسته است. حضرت امام مجتبی (علیه‌السّلام) عابدترین انسان زمان خود بود، [۷]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۱۲۶.
و در عبادت خود نه تنها کلام خدای متعال را می‌شنید و پاسخ می‌داد. [۸]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۴۹۰.
بلکه در عبادت خود، خداوند را مشاهده می‌کرد به‌طوری که حتی عده‌ای از آن حضرت نیز طلب می‌کردند طوری خداوند را برای آنان معرفی کند که آنان نیز بتوانند به این مقام احسان دسترسی پیدا کرده و گویا خداوند را ببینند. (یا باطناً فی ظهوره و یا ظاهراً فی بطونه و یا باطناً لیس یخفی و یا ظاهراً لیس یری.) [۹]
عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۵۹۵.
حضرت امام مجتبی (علیه‌السّلام) در دعاهای خود نیز خداوند را طوری معرفی می‌کند که خدا آشکار است امّا چشم یارای دیدن او را ندارد. «لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا اذا ما اتقوا و عملو الصالحات ثم اتقوا و آمنوا ثم اتقوا و احسنوا واللّه یحب المحسنین.» و این است وصول به مقام احسان. ۳ - نمونه‌هایی از احسانآنکس که به منزل احسان راه یابد در واقع به حرم الهی رسیده و اگر خدا را در جای دیگر نتوان یافت صاحب این مقام همیشه خداوند را در حرم خود می‌یابد. در واقع حرم خداوند دل انسان است و اگر غیر خداوند در حرم او راه نیابد، صاحب حرم حضور خواهد داشت. نمونه‌های کوتاهی از احسان این است که: احسان در دعا به ابتدا نمودن به همسایه است. احسان در عمل آن است که خداوند را در عمل خود حاضر ببینی. احسان در انفاق آن است که بدانی آن مال مال خداوند است، نه مال شما. و انسان تنها وسیله و واسطه‌ای بیش نیست. احسان در اخلاق آن است که جز نیکی و گذشت روشی نداشته عفو از لغزش، پذیرش عذر، چشم‌پوشی از خطای دیگران جزو اولیات او باشد. انسان محسن کسی است که از اصالت خانوادگی برخوردار و با ریشه‌ای همراه با کرامت و مکارم اخلاق باشد. جدال احسن نیز یعنی طوری جدال کردن که گویا خدا را دیدن و جدالی جدال احسن است که اسماء الهی اعم از ثبوتی و سلبی و تضاء اسماء را ببیند و مقتضای این سماء را نیز در یابد. قرآن مجید احسان را نتیجه ایمان و عمل صالح قرار داده و باتوجه به آنکه ایمان درجه اول با ایمان درجه آخر بسیار تفاوت دارد و تقوای ابتدائی با تقوای انتهائی فاصله بسیار زیاد دارد. قرآن مجید احسان را نتیجه ایمان درجه آخر و بالاترین مرتبه تقوی قرار داده است. «و من یسلم وجهه الی اللّه و هو محسن...» وقتی گفته می‌شود هرکس خود را تسلیم خدای متعال نماید او محسن خواهد بود. شاید به این معنا باشد که او مشاهد ربّ خود است. «ربّنا آتنا فی الدّنیا حسنة و فی الآخرة حسنة» و حسنه‌ای که برخی در دنیا و آخرت می‌طلبد همین مقام است. و اگر بالاتر از صفت عالی چیزی وجود ندارد و افضل‌التفضیل صفت عالی است ولی قرآن می‌فرماید: «للذین احسنوا الحسنی و زیاده» (اشاره است به حدیثی درباره امام مجتبی (علیه‌السّلام) [۱۴]
ر. ک: عزیزالله عطاردی، مسند الامام المجتبی (علیه‌السّلام)، ص۲۶
یعنی برای صاحب مقام احسان بهترین پاداش و بیش از آن وجود دارد. آیا مقصود از «بیش از بهترین» چه چیزی جز مشاهده و نظر به جمال یار می‌تواند باشد؟!و چون صاحب مقام احسان جز احسان و نیکی و زیبایی نمی‌بیند به همین جهت حضرت زینب (علیهاالسلام) نیز فرمود: جز خوبی چیزی ندیدم. و حضرت مجتبی (علیه‌السّلام) نیز علی رغم سختی‌ها و فشارها جز خوبی و رضایت الهی چیزی ندید. ۴ - مراتب احساندر پایان توجه به این نکته نیز لازم است که احسان دارای سه مرتبه است. مرتبه کمترین احسان آن است که آنچه را سزاوار است آنگونه که سزاوار است برای کسی که سزاوار است انجام دهیم. یعنی انجام امر الهی و دوری از نهی خدای متعال. مرتبه متوسط احسان آن است که خداوند را طوری عبادت کند که گویا خداوند را می‌بیند. که این را قرب نوافل گویند. مرتبه اعلای احسان آن است که خداوند را طوری عبادت کند که او را ببیند و این را قرب فرایض گویند. یعنی «لم اعبد ربّاً لم اره» من خدائی که ندیده باشم نمی‌پرستم. در این مرتبه دیگر کلمه «گویا» وجود ندارد، بلکه مشاهده حقیقی است. اما رویت ماه در آسمان است نه بر روی زمین و در طشت آب همانند کسی که روی زمین نگاه می‌کند و دنبال خورشید می‌گردد. خورشید را باید در آسمان دید و خدای متعال را باید در عبادت یافت. و معرفت قلبی است که انسان را به خدا می‌رساندند معرفت علمی. آخرین مرتبه احسان که همان مشاهده حقیقی است، اوّلین مرتبه ولایت است و صاحب چنین مقامی ولیّ کامل خداوند و امام برحقّ و برطرف کننده حجاب‌های ظلمانی و نورانی از دیدگان سالکان کوی طریقت می‌باشد. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «درجه احسان یا مقام شهود ربّ»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۹/۱۸. رده‌های این صفحه : فضایل اخلاقی
|